Verslag studiedag “Tussen bubbel en silo: sporen naar adequate informatie”

FELNET, Ellipsgebouw, Brussel, donderdag 24 november 2022

Op donderdag 24 november trok docent Stijn Meersseman naar Brussel voor een studiedag georganiseerd door FELNET, een samenwerkingsverband van bibliotheken, documentatie- of informatiecentra, informatheken of onder welke benaming ze ook operationeel zijn, met een hoofd- of deelcollectie “omgeving” (dit is ruimer dan enkel milieu-informatie).

Met een verwijzing naar de informatiebubbel (waar massa’s info met gelijkaardige strekking samenkomt) en de informatiesilo’s waar veel content opgesloten zit (bv. achter de betaalmuur van een uitgever), was het centrale thema “open science”.  Op zich een term die vele ladingen dekt.  Tegenwoordig worden onder “open science” verstaan, alle aspecten en onderdelen van modern onderzoek waarbij gepoogd wordt om die zo open en transparant mogelijk te laten verlopen.  Doel is de controleerbaarheid van onderzoek verhogen, maar tegelijk ook onderzoeksresultaten EN bronnen uitwisselbaar te maken waardoor nieuw onderzoek op bestaande gegevens makkelijker moet worden.  Het ultieme doel van “open science” is het stimuleren van onderzoek door eerder onderzoek zo toegankelijk mogelijk te maken, vrij van hindernissen en drempels.

Het gaat daarbij niet enkel om de traditionele “open access” (=vrij en gratis beschikbaar zijn van onderzoeksresultaten, boeken, artikels), maar ook over “open source”(voor software), open peer review (transparante wetenschappelijke controle over onderzoek), “open data” (toegankelijkheid van onderzoeksdata), “open educational resources of OER” (vrij te delen onderwijsbronnen), “citizen science” (onderzoek met medewerking van het publiek) en nog veel meer.

Inge Van Nieuwerburgh gaf een mooi overzicht van allerlei initiatieven en hun samenhang. Op internationaal vlak heeft UNESCO naar aanleiding van de COVID-crisis een duidelijke aanbeveling gedaan om meer in te zetten op open sciences, in de strijd tegen o.a. Corona. Op Europees niveau ontwikkelt zich stilaan de EOSC (European Open Science Cloud), een platform dat de samenwerking op EU-vlak moet samenbrengen en stimuleren.  Op Vlaams niveau is er de Flemish Open Science Board (FOSB) en het Flemish Research Data Network (FRDN).  En tegelijk probeert men wereldwijd met Coalition-S via een samenwerking van financiers van onderzoek zoveel mogelijk publicaties standaard in open access te krijgen.  Er beweegt dus op alle niveau’s wereldwijd één en ander op vlak van Open Science.

De voornaamste trends dezer dagen zijn:

• Toename van preprints. Dit zijn artikels die nog niet peerreviewed zijn, maar wel al publiek gemaakt worden met de bedoeling onderzoeksresultaten sneller te delen (zeker belangrijk bij COVID-onderzoek), maar dit levert soms foute resultaten op. En dat is dan weer soms de basis van fake news. Rien Emmery (van Knack en VRT) gaf later op de dag een inkijk in hoe fake news soms ontstaat op basis van verkeerde bronnen, en hoe weinig je daar soms tegen kan doen of moet doen.
• Open Peer Review neemt aan belang toe ten nadele van redactionele peer review.
• Verschijnen van Diamond open access. Dit is het type open access waar noch de auteur, noch de lezer kosten hebben. De kosten voor het hosten van servers en onderhouden van platformen wordt hier gedragen door collectieve financieringsbronnen. Dit is eigenlijk een doorgedreven vorm van Green Open access waarbij institutionele E-archieven van instellingen voor de verspreiding en kosten instaan van hun eigen publicaties.

Joost van de Walle, emeritus, is als Open Science ambassador voor KULeuven actief en promoot dus actief open science in academische kringen in België.  Hij had het vooral over de cultuuromslag die nodig is om werkelijk open science te kunnen bedrijven.  Hij verwees o.a. naar een basisartikel over “science as a global public good” van G.S. Boulton.  Maar ook UNESCO heeft een aantal aanbevelingen gedaan die de moeite waard zijn om eens na te lezen.

Laura Mesotten van KULeuven gaf een overzicht van de alternatieven die er zijn om open access toch gefinancierd te krijgen en ze vermeldde enkele interessante initiatieven in de sfeer van Diamond Open access:

• www.openjournals.nl
• Open Library of Humanities (openlibhums.org)
• Het open journalsplatform van Ugent is hier overigens ook een mooi voorbeeld van: http://openjournals.ugent.be.  Hier staan nu al enkele tientallen vrij beschikbare tijdschriften online, die allemaal een link met UGent hebben (het is ook de plaats waar het door onze bibliotheek ingescande “Res Publica” te vinden is dat sedert de opstart al vele duizenden keren is bekeken en gedownload).

De beweging naar meer open science heeft echter een paar gevolgen, o.a. op vlak van fake News.  Journalist Rien Emmery van o.a. Knack en VRT NWS, bood een inkijk in hoe fake news ontstaat, en hoe het verspreid geraakt.  En hij stelde ook de vraag kunnen we, of moeten we, daar iets aan doen.  Er is volgens hem gigantisch veel misinformatie te vinden en wel om tal van redenen:

• Verkeerd begrepen artikels en onderzoeken
• Grotere verspreiding van pre-prints (artikels die nog niet de kritische blik van een redactie gepasseerd zijn, maar wel al online staan, met het risico dat er nadien fouten in blijken te staan).
• Het ontstaan van predatory journals, die er een business maken om ALLES te publiceren zonder controle of peer review.  Ze zijn soms moeilijk te onderscheiden van echte betrouwbare bronnen.
• Verschillende soorten artikels hebben een verschillend gewicht.  Een redactioneel artikel kan de grootste nonsens bevatten, maar is geen wetenschappelijk gefundeerd document. Toch worden deze tegenwoordig meer en sneller verspreid.
• De bewijspiramide. Het ene manke bewijs ondersteunt het andere.
• Er zijn ook meer ingetrokken artikels door de snelheid waarmee onderzoek verspreid wordt.  M.a.w. artikels blijken soms fouten te bevatten, maar de inhoud is intussen wel al verspreid en wordt aangegrepen door slechtwillenden.

Een pasklare oplossing is er niet. Het is ook maar de vraag of we echt iets aan de onwil van een kleine minderheid kunnen doen. Complotdenkers zullen er altijd zijn, de meerderheid denkt wel nog correct.  Een deel van de oplossing zit in een betere wetenschapscommunicatie, zowel bij onderzoekers als bij journalisten….

De rest van de dag werd gevuld met een hele reeks praktijkcases met projecten, platforms en organisaties die een rol spelen in, of bezig zijn met, open science en alle aspecten ervan.

Inge Van Nieuwerburgh, sedert een jaar voorzitter van OPENAIRE, had het over het Europese niveau met o.a. EOSC (European Open Science Cloud) (zie ook http://openaire.eu, http://eosc.eu, https://zenodo.org (een open data repository)).  Ilse De Bal concentreerde zich dan op wat op Vlaams niveau gebeurt rond open Science, meer bepaald het FRIS (Flanders Research Information Space, op https://researchportal.be/nl).  Met Anneleen Baerts werd dan verder ingezoomd op het niveau van de Universiteit Antwerpen en haar Antigoon onderzoeksdatabank.

Een interessante bijdrage was die van Brecht Van de Vyvere, die vertelde over de Vlaamse data space en de link met Solid (het project van o.a. Tim Berners-Lee om het internet meer privacybestendig te maken) en LDES (Linked Data Event Streams.

De laatste lezingen spitsten zich toe om heel concrete toepassingen binnen instellingen of sectoren:

• Dimitri Brosens over open biodiversiteitsdata in het kader van de Global Biodiversity Information Facility;
• Koen Lefever over het Joint Programming Initiative Healthy and Productive Seas and Oceans; 
• Peter Lootens van het ILVO had het over het databeheer mbt. Dronevluchten (bij het beoordelen van proefvelden);
• En Lennert Tyberghein van het VLIZ over de maritieme informatiehub die het Vlaams Instituut voor de Zee opzet met alle info over de zee die ze ter beschikking heeft.

Stijn Meersseman Faculteitsbibliothecaris Politieke en Sociale Wetenschappen UGent